Siła wyższa jest pojęciem, które w polskim prawie cywilnym znajduje szerokie zastosowanie, zwłaszcza w kontekście odpowiedzialności za szkody. Chociaż termin ten kojarzy się głównie z sytuacjami nadzwyczajnymi, które wymykają się spod kontroli ludzi, od 26 kwietnia 2023 roku znalazł również swoje miejsce w przepisach dotyczących prawa pracy. Nowelizacja Kodeksu pracy wprowadziła możliwość skorzystania z tzw. urlopu z powodu siły wyższej. Jakie są zasady korzystania z tego uprawnienia? Kto ma do niego prawo i w jakich sytuacjach może ono zostać zastosowane?
Pojęcie siły wyższej
Siła wyższa to termin, który w prawie nie ma jednoznacznej definicji. Choć w polskim systemie prawnym nie istnieje ścisłe określenie tego pojęcia, to doktryna uznaje ją za zdarzenie o charakterze nadzwyczajnym, któremu nie można było zapobiec, a które wystąpiłoby niezależnie od woli człowieka. Jest to zatem sytuacja, która wykracza poza kontrolę jednostki i zwykle wiąże się z nieprzewidywalnymi, ekstremalnymi wydarzeniami. Przykłady siły wyższej to m.in. naturalne katastrofy, takie jak powodzie, huragany, trzęsienia ziemi, zamiecie śnieżne, pożary czy susze. Siła wyższa może również odnosić się do wydarzeń wywołanych przez człowieka, takich jak wojny, zamachy, działania terrorystyczne czy kryzysy polityczne.
Siła wyższa ma szczególne znaczenie w kontekście odpowiedzialności cywilnej – gdy zdarzenie jest nieprzewidywalne i niemożliwe do kontrolowania, odpowiedzialność za jego skutki może być znacząco ograniczona. Wpływ siły wyższej widoczny jest również w prawie pracy, ponieważ pewne okoliczności mogą uniemożliwić pracownikowi pełnienie jego obowiązków zawodowych.
Nowe przepisy Kodeksu Pracy – urlop siła wyższa
Zmiany w Kodeksie pracy, które weszły w życie w 2023 roku, wprowadziły możliwość korzystania z urlopu w przypadku wystąpienia siły wyższej. Jest to nowość w polskim prawie pracy, której celem jest umożliwienie pracownikowi podjęcia pilnych działań związanych z wyjątkowymi sytuacjami życiowymi, które mogą wystąpić w wyniku siły wyższej.
Urlop z powodu siły wyższej jest przeznaczony dla pracowników, którzy znaleźli się w nagłej, nieprzewidywalnej sytuacji wymagającej ich obecności w domu lub w miejscu, gdzie wystąpiło zdarzenie związane z siłą wyższą. W przeciwieństwie do innych typów urlopów, takich jak urlop wypoczynkowy, urlop chorobowy czy urlop na żądanie, urlop z powodu siły wyższej ma na celu umożliwienie pracownikowi reagowania na sytuacje kryzysowe w jego życiu prywatnym.
Wymiar i zasady korzystania z urlopu siła wyższa
Urlop z tytułu siły wyższej jest dostępny dla pracowników na warunkach określonych przez przepisy Kodeksu pracy. Pracownikowi przysługuje prawo do dwóch dni urlopu w ciągu roku kalendarzowego lub 16 godzin, w zależności od jego wyboru. Co ważne, pracownik może zdecydować, czy chce skorzystać z tego urlopu w dniach, czy w godzinach. Takie rozwiązanie pozwala na elastyczność, dostosowując czas wolny do indywidualnych potrzeb zatrudnionego.
Urlop z powodu siły wyższej przysługuje także osobom zatrudnionym na część etatu – nie ma żadnych ograniczeń w odniesieniu do wymiaru etatu. Oznacza to, że osoby pracujące w niepełnym wymiarze godzin mogą również skorzystać z tego uprawnienia, proporcjonalnie do swojego czasu pracy.
Warto jednak zauważyć, że urlop siła wyższa nie zastępuje urlopu na żądanie. Oba te uprawnienia funkcjonują równolegle, a ich stosowanie zależy od specyfiki sytuacji życiowej pracownika. W przypadku urlopu na żądanie pracownik może skorzystać z dnia wolnego bez podania przyczyny, w sytuacji nagłej, która nie jest związana z siłą wyższą. Natomiast w przypadku urlopu od siły wyższej, pracownik może liczyć na wolne w sytuacjach wyjątkowych, które zmuszają go do natychmiastowego działania w związku z wydarzeniami niezależnymi od niego.
Za każdy dzień urlopu siła wyższa pracownik otrzymuje 50% wynagrodzenia, co stanowi różnicę w stosunku do urlopu na żądanie, gdzie zatrudniony otrzymuje pełne wynagrodzenie. To rozwiązanie ma na celu zapewnienie pracownikowi pewnej formy wsparcia w sytuacjach kryzysowych, jednocześnie uwzględniając nadzwyczajny charakter urlopu.
Kto może skorzystać z urlopu siła wyższa?
Nowe przepisy wprowadziły możliwość skorzystania z urlopu z powodu siły wyższej nie tylko dla osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Do tej grupy uprawnionych należą także funkcjonariusze służb mundurowych oraz innych osób pełniących publiczne funkcje, w tym:
- Policjanci,
- Strażacy,
- Żołnierze zawodowi,
- Funkcjonariusze Straży Granicznej,
- Funkcjonariusze Służby Więziennej,
- Funkcjonariusze Krajowej Administracji Skarbowej.
Urlop z powodu siły wyższej nie przysługuje natomiast osobom zatrudnionym na podstawie umowy cywilnoprawnej, takich jak umowa o dzieło, umowa zlecenia czy kontrakt B2B. Choć w tych przypadkach pracodawcy mogą, lecz nie muszą, udzielić dodatkowych dni wolnych, nie są zobowiązani do zapewnienia urlopu siła wyższa.
Praktyczne zastosowanie nowych przepisów
Urlop z powodu siły wyższej jest skierowany przede wszystkim do pracowników, którzy muszą stawić czoła sytuacjom nadzwyczajnym w życiu prywatnym, takim jak poważne zdarzenie w rodzinie czy nieoczekiwana katastrofa żywiołowa. Zdarzenia takie mogą obejmować np. nagłą chorobę członka rodziny, pożar mieszkania, czy klęskę żywiołową, jak powódź. Zasadniczym celem tego urlopu jest umożliwienie pracownikowi załatwienia spraw osobistych, które wymagają jego natychmiastowej interwencji, bez konieczności ponoszenia konsekwencji zawodowych.
Podsumowanie
Wprowadzenie urlopu siła wyższa stanowi ważną zmianę w przepisach prawa pracy w Polsce. Dzięki temu pracownicy, którzy znajdą się w sytuacji nadzwyczajnej, mają prawo do skorzystania z dnia wolnego od pracy, by móc zająć się sprawami osobistymi, które wymagają natychmiastowej reakcji. Urlop ten, choć wciąż nowością w polskim prawie pracy, daje pracownikom większą elastyczność i wsparcie w obliczu nieprzewidywalnych i trudnych wydarzeń. Warto jednak pamiętać, że nowe przepisy nie zastępują tradycyjnych urlopów na żądanie, lecz stanowią ich uzupełnienie, dając pracownikom dodatkowe narzędzie w zarządzaniu czasem wolnym.
